زندگی در دنیای کنونی، متفاوت با زمان های گذشته است. پدیده های جدید، متنوع و به هم پیچیده آنچنان فراوان و نو به نو شده اند که دانایی ها، توانایی ها و امکانات را اجتناب ناپذیر می کنند. دانستنی ها و مهارت ها باید قادر باشند سلامت و بهداشت روانی را در مواجهه با مشکلات زندگی تضمین کنند (جعفری و همکاران، 1387). آموزش و پرورش مدرن به این نکته پی برده است که یادگیری باید از همان کودکی، همه ابعاد زندگی را پوشش دهد. به همین دلیل است که در کشورهای توسعه یافته، به موازات آموزش علوم و فنون به جنبه های دیگری چون رشد هیجانی و عاطفی، تمرکز حواس، تفکر، مهرورزی و... در متن برنامه های آموزشی و تربیتی، با عنوان مهارت های زندگی پرداخته شده است (رضایی، 1386). در چند سال اخیر در ایران نیز بهداشت روانی به صورت قلمروی وسیع و منطقی برای مطالعه و پژوهش مطرح شده است (سالاری فر، 1391). سند تحول بنیادین در گزاره شماره 10 بیانیه ارزش ها، نشاط را یکی از گزاره های ارزشی نظام تعلیم و تربیت معرفی می کند. همچنین، در فصل پنجم این سند، تربیت انسان سالم و بانشاط به عنوان یکی از اهداف کلان تعلیم و تربیت مطرح شده است. شادکامی یکی از شاخص های مهم بهداشت روانی در جامعه است. شادکامی به همراه نگرش مثبت و امیدوارانه به آینده، منشأ تحرک، تلاش و پویایی است و از طرف دیگر، افسردگی بزرگترین عامل از بین برنده بهداشت روانی شناخته می شود (هزارجریبی و شالی، 1389). با توجه به ضرورت های بیان شده، پژوهش حاضر تلاش می کند با بررسی مطالعات صورت گرفته در حوزه روانشناسی و علوم تربیتی، مجموعه عوامل ایجاد شادکامی در مدارس را که یکی از مؤلفه های اصلی بهداشت روانی است، شناسایی نماید.

عوامل شادکامی در مدرسه

صاحب‌نظران و پژوهشگران برای شناسایی عوامل شادکامی در مدرسه مطالعات مختلفی انجام داده‌اند. در پژوهش حاضر، حاصل این تلاش‌ها با اولویت‌بخشی به آرای متخصصان داخلی و براساس تاخر زمانی، ارائه می‌شود.

 عوامل ایجاد شادی در مدرسه از منظر صاحب ‌نظران داخلی

عباسی‌نیا (1391)، در کتاب خود با عنوان «مدارس شاداب، دانش آموزان شاد» ویژگی مدارس شاد را در مهربانی و روابط انسانی افراد می‌داند. از نظر وی، عوامل مؤثر در شادابی مدارس عبارت‌اند از:

 • توجه به فضای فیزیکی مدرسه

• تجدیدنظر در کیفیت فعالیت‌های آموزشی و توجه به شاخص‌های نشاط

• ایجاد روابط انسانی مطلوب

• استفاده از روش‌های فعال تدریس

• آموزش ارزش‌های انسانی

• استفاده از روش‌های ساده و جذاب در آموزش

• معرفی الگوهای مناسب

• تشویق و ارزش‌گذاری فعالیت‌های دانش آموزان برای ایجاد عزت و اعتمادبه‌نفس

• آموزش روابط اجتماعی مناسب به دانش آموزان 

• توجه به معیارهای شادی‌آفرین در سنین مختلف (کودکی: توجه به نیازهای جسمی و روانی ـ ‌نوجوانی: پذیرش فرد از طرف خانواده و گروه هم‌سالان و موفقیت در کارهای شخصی و تحصیلی ـ جوانی: کسب مهارت‌های لازم برای تصدی شغل، پیشرفت در کار و تحصیل) 

• نقش دولت در افزایش شادمانی: جلوگیری از رواج و پخش برنامه‌های مروج خشونت ـ ترویج محبت و زندگی متعادل در تولیدات رسانه‌ای ـ‌ آموزش تکریم و سپاس از طبیعت ـ تأمین شغل، بهداشت و درمان و هزینه معیشت مردم 

• آموزش ارزشمندی کار و تلاش

• تشویق دانش آموزان به خلاقیت و نوآوری و ایجاد بسترهای لازم برای بروز استعدادها

• همکاری آگاهانه و مشارکت همه‌جانبه اولیا با مدرسه.

جعفری و همکاران (1387) در مطالعه خود به بررسی عوامل مؤثر در شادابی مدارس پرداخته و نتیجه گرفته‌اند که عوامل فردی، عوامل اجتماعی ـ فرهنگی، عوامل کالبدی و سبک مدیریت مشارکتی، در شادابی مدارس مؤثرند و از طرفی، مدیریت آمرانه در مدارس می‌تواند شادابی مدارس را کاهش دهد. آن‌ها همچنین برای افزایش شادی و نشاط در مدارس موارد زیر را پیشنهاد داده‌اند:

مشارکت کارکنان مدرسه در اداره امور، آموزش به خانواده‌ها از طریق انجمن اولیا و مربیان، استفاده از روش‌های فعال تدریس، برگزاری جلسات بحث آزاد جهت بیان انتظارات دانش آموزان بدون نگرانی و اضطراب، برنامه‌ریزی برای بهبود وضعیت فیزیکی مدرسه از قبیل استفاده از رنگ‌های ملایم و شاد، نور و تهویه مناسب، توجه به معماری و بازسازی مدارس و ایجاد امکانات تفریحی.

رضایی (1386) در کتاب خود به نام «چگونه مدرسه‌ای شاد داشته باشیم»، شادی و نشاط را باعث ارتقای انگیزه‌های حضور و تلاش در مدرسه معرفی می‌کند. او عوامل ایجاد مدرسه شاد را به شرح زیر بیان کرده است:

• زیباسازی و بهسازی فضای مدرسه: توسعه فضای سبز، ارتقای بهداشت و خدمات بهداشتی در مدرسه، توجه به ورزش و فضای تحرک و بازی.

• بهبود روابط انسانی و فضای عاطفی مدارس: تغییر نگرش اولیا، مربیان و دانش آموزان از طریق جلب مشارکت آنان در اداره امور مدرسه.

• ایجاد جو سازمانی مطلوب: احترام مدیر به کارکنان، تقویت روحیه کار گروهی و مشارکت، توجه به مشکلات افراد و انتظارات آنان، روابط حسنه افراد با یکدیگر، برگزاری جلسات مشترک با اولیا و مربیان و دانش آموزان، برگزاری جلسات و برنامه‌های غیررسمی با دانش آموزان.

• اصلاح شیوه‌ های مدیریت: مشارکت دانش آموزان و اولیا در اداره امور مدرسه، فعال‌سازی مجامع و تشکل‌های دانش‌آموزی، بهره‌گیری از مدیریت مشارکتی.

• توسعه فعالیت‌ های آموزشی و پرورشی با رویکردهای نوین: اهمیت دادن و توجه به ارزشیابی مستمر، فعالیت‌های فرهنگی و هنری و فعالیت‌های مکمل و فوق‌ برنامه.

• اصلاح و بهبود روش‌های تدریس: کاربست روش‌های نوین و فعال در فرایند یاددهی ـ‌ یادگیری، به‌کارگیری راهکارها و راهبردهای کلاس شاد، توسعه و کاربرد روش‌های تشویق کلامی و غیرکلامی.

• رنگ و پوشش دانش آموزان: توجه به ویژگی و خصوصیات روانی رنگ‌ها، روان‌شناسی رنگ ‌ها در دوره‌های مختلف تحصیلی، توجه به دیدگاه اسلام درباره رنگ‌ها.

وی در ادامه، راهبردهای زیر را برای افزایش شادی و نشاط در مدرسه توصیه می‌کند: تنوع در اجرای مراسم آغازین، برنامه‌ریزی اوقات فراغت دانش آموزان، مدیریت زنگ تفریح، اجرای برنامه‌های شادی‌بخش، رفع موانع و عوامل بازدارنده شادی.

اکبرزاده و حقیقی (1386) در کتاب خود با عنوان «مدیریت شادی در مدرسه»، شادی را امری ذاتی و درونی می‌دانند که بر رفتار و اندیشه انسان تأثیر می‌گذارد. آن‌ها در ادامه، عوامل مؤثر در شادی مدارس را به این ترتیب برمی‌شمرند:

ـ امکانات فیزیکی: ساختمان مدرسه، میزها و نحوه چیدمان آن‌ها، درهای ورودی، فضای سبز موجود، تابلوها، وسعت حیاط و کلاس‌ها و... .

ـ نیروی انسانی: بارزترین و شاخص‌ترین مؤلفه ایجاد شادی در مدرسه است و از طریق تعاملات مختلف، فرایند شادی را تنظیم و هدایت می‌کند.

ـ تعاملات: شامل رابطه مدیر با دانش آموزان، رابطه مدیر با معلمان و سایر کارکنان.

آن‌ها همچنین چهارده مورد را به‌عنوان موانع شادی در مدرسه یاد می‌کنند:

شیوه‌های تدریس غیرخلاق و نامتناسب، برنامه‌های تحصیلی نامناسب، نادیده گرفتن احساسات دانش آموزان، اصطکاک فرهنگی و اقتصادی مدرسه با جامعه، استفاده نکردن از اصطلاحات مثبت و شادی‌آفرین، برچسب زدن عجولانه به دانش آموزان، سیستم ارزشیابی نمره‌محور، امر و نهی بیش از حد اولیای مدرسه، قوانین تحمیلی، سخنرانی‌های طولانی و انتزاعی، باور عموم جامعه به ارزش تحصیل و انتظارات نامعقول والدین، فقر اقتصادی خانواده‌ها، شلوغی کلاس‌ها و ایجاد اشکال در تعامل احساسی معلم و دانش‌آموز و مدیر، اضطراب و ترس از امتحان، عوامل روانی و شخصیتی چون کم‌رویی، پرخاشگری و عدم اعتمادبه‌نفس، توجه بیش از حد کارکنان مدرسه به ضوابط اداری، منابع مالی محدود و برطرف نشدن نیازهای آموزشی و پرورشی دانش آموزان، ساختمان‌های مستهلک و قدیمی مدارس، تغذیه نامناسب دانش آموزان.

در نهایت، راهکارهای تولید شادی در مدارس را نیز به شرح زیر بیان می‌کنند:

استفاه از رنگ و نور، امکانات فیزیکی، روش‌های نوین تدریس، موسیقی، ورزش، نماز جماعت، هفته شادی، صلوات، فضای سبز، فضای باز و گسترده، اجرای طرح‌های دانش‌آموزمحوری، اردوها، بازی‌ها، کاهش اضطراب امتحان، تشویق، نظافت.

صادقی (1385) عوامل ایجاد مدرسه شاد و بانشاط را به ترتیب زیر بیان کرده است:

• کاهش بار درسی

• آموزش مهارت‌های زندگی 

•  انجام دادن فعالیت‌های شادی‌بخش

• انتقال مناسب اطلاعات

• زیباسازی محیط 

• شکوفایی استعدادها و کنجکاوی دانش آموزان

• استفاده از دبیران با شایستگی‌های مناسب

• فراهم کردن امکانات رفاهی و تجهیزات مدرسه

• پرهیز کارکنان مدرسه از تبعیض و اجبار

• برنامه‌ریزی صحیح آموزشی

• فراهم ساختن امکانات آزمایشگاهی و کارگاهی

• جلب مشارکت دانش‌آموران در کارها

• سالم‌سازی محیط

• تقویت خلاقیت و نوآوری در دانش آموزان

• انجام دادن کار گروهی

• انطباق امتحانات با محتوای درسی

• کاهش نگرانی‌های دانش آموزان.

حاجیان (1385) با مطالعه موردی روی یک مجتمع آموزشی شاد، اصول استاندارد بر فعالیت‌های یک مدرسه شاد را به شرح زیر می داند:

• مدیریت مشارکتی

• مشارکت دانش آموزان و معلمان در فعالیت‌های آموزشی و تربیتی 

• مشارکت خانواده‌ها در فعالیت‌های مدرسه

• بهره‌گیری از فرصت‌های ویژه‌ای چون روز تولد دانش آموزان و همچنین ایجاد محیط شاداب با برقراری تمهیدات مناسبی چون بهره‌گیری از رنگ‌ها و ایجاد زمینه‌های مطلوب

• توجه به اصل نگرش، اصل دانش و اصل توانایی

• پیگیری، نظارت، تکمیل و اصلاح مداوم برنامه‌ها.

نصر اصفهانی (1382) در مطالعه خود عوامل شادی‌آفرین در مدرسه را به صورت زیر معرفی کرده است:

اردوهای دانش‌آموزی، تفریح و انبساط روح، تحصیل درآمد، آموزش علم و تجربه، یادگیری آداب زندگی، آشنایی با افراد بافضیلت، موسیقی، امور دینی و مذهبی، روابط انسانی، ورزش صبحگاهی، فضای مدرسه، آراستگی معلم، نبود تحقیر و تنبیه بدنی، نوآوری.

طریقه‌دار (1379) دلایل نبود شادابی و نشاط در نوجوانان را خانه‌های کوچک و پر رفت‌وآمد، و نبود امکانات مناسب ورزشی و تفریحی می‌داند و معتقد است که این محدودیت‌ها مانع آن می‌شوند که نوجوانان انرژی‌های خود را آزاد کنند. او در ادامه بیان می‌کند که علاوه بر امکانات مادی، معنویت و آموزش‌های دینی نیز از ضروریات شادی‌آفرینی در نوجوانان هستند.